24.03.1997 r. Do gmachu teatru Bouffes du Nord w Paryżu wchodzi Jerzy Grotowski, ubrany w niebieski garnitur i torbę przewieszoną przez ramię, jakby dopiero co wyszedł z samolotu [il arrive par la salle, avec un costume bleu et un sac en bandoulière, comme s'il débarquait de l’aéroport], jak czytamy wówczas w „Le Monde”^[1]. Zaraz wygłosi swój inauguracyjny wykład w ramach stworzonej dla niego Katedry Antropologii Teatralnej w Collège de France. Wykład, zatytułowany „La lignée organique au théâtre et dans le rituel [Rodowód  organiczny w teatrze i rytuale]”, dotyczył przede wszystkim wprowadzonego przez Grotowskiego rozróżnienia na sztuczność i naturalność w teatrze oraz możliwych naruszeń tejże dychotomii. Prelekcja wywołała spore kontrowersje, między innymi z powodu zarzucenia francuskiej akademii teatralnej rozmaitych anachronizmów.

Echa tej dyskusji dotarły do Maisons‑Laffitte. Redaktor Giedroyc podejmuje inicjatywę przedstawienia na łamach „Kultury” sylwetki Grotowskiego. Zwraca się z prośbą do Magdaleny Dziewulskiej, ówczesnej kierownik literackiej Sceny Dramatycznej Teatru Narodowego w Warszawie i znajomej Grotowskiego, o napisanie krótkiego eseju. Przeciętny inteligent czy intelektualista wie o nim niewiele, poza rzadkimi wyjątkami^[2], argumentuje Redaktor.

Dziewulska przyjmuje propozycję, ale prosi o chwilę cierpliwości. Potrzeba jej bowiem dokładnego tekstu wykładu oraz czasu, gdyż Grotowski należy do nielekkich tematów, bo wszyscy się boją go oceniać i od początku nie było należytej dyskusji wokół tej sprawy. Trzeba się więc przedzierać przez „Grotowskie” Komunały z jednej, a przez zmowę milczenia z drugiej strony^[3].

Pani Dziewulska natrafia jednak na kłopoty ze znalezieniem tekstu wykładu, prosi zatem Giedroycia o pomoc. Redaktor zwraca się z prośbą o tekst prelekcji bezpośrednio do Grotowskiego^[4]. Niebawem dostaje odpowiedź: Wykład inauguracyjny w Collège de France był improwizowany. Opracowana wersja tekstowa więc nie istnieje. Przesyłam zatem kasetę z nagraniem wykładu^[5].

Na początku lutego przesłana przez Grotowskiego kaseta trafia z Maisons‑Laffitte w ręce Dziewulskiej. Niestety z powodów osobistych Pani Dziewulska wysłała Redaktorowi swój tekst dopiero w maju 1998 roku. Esej zatytułowany „Paradoks Grotowskiego” nie doczekał się publikacji, gdyż jak wyjaśnia Redaktor stracił bardzo na aktualności na skutek nowych wystąpień Grotowskiego^[6].

I tekst, i kaseta cierpliwie czekały na swój czas w zbiorach Archiwum Instytutu Literackiego „Kultura” obok innych skarbów, jeszcze nieodkrytych. W niniejszym artykule publikujemy bowiem transkrypcję wykładu inauguracyjnego na bazie przesłanej Giedroyciowi przez Jerzego Grotowskiego kasety oraz tekst Małgorzaty Dziewulskiej „Paradoks Grotowskiego”. Transkrypcji wykładu dokonała Oliwia Kulwicka, jej korektą zajął się Konrad Król.

^[1] B. Salino, Jerzy Grotowski bouleverse le rite du Collège de France, Le Monde, 26.03.1997.

^[2] List J. Giedroycia do M. Dziewulskiej z 17.07.1997 r., Maisons‑Laffitte, AILK.

^[3] List M. Dziewulskiej do J. Giedroycia z 06.08.1997 r., Sasino, AILK.

^[4] List J. Giedroycia do J. Grotowskiego z 13.01.1998 r., Maisons‑Laffitte, AILK.

^[5] List J. Grotowskiego do J. Giedroycia z 28.01.1998 r., [brak miejsca], AILK.

^[6] List J. Giedroycia do M. Dziewulskiej z 08.06.1998 r., Maisons‑Laffitte, AILK.